نیمی از فضای سبز با قنات آبیاری می‌شود

قنات‌ها و نگهداری از آن در تهران قدیم و به‌ویژه محله‌هایی که کشاورزی و باغداری در آن رونق داشته، بسیار مهم بوده است. پهنه غربی پایتخت از دیرباز قنات‌های پرآبی به خود دیده است که هنوز تعدادی از این قنات‌ها باغ‌های وسیعی را آبیاری می‌کنند. در این گزارش سراغ قدیمی‌های محله رفتیم تا از چند وچون قنات‌های منطقه و ویژگی‌های آن برایمان بگویند.

همشهری آنلاین_ سمیرا باباجانپور: این روزها موضوع احیای قنات‌های قدیمی و نگهداری از آنها به یکی از مهم‌ترین برنامه‌های شهرداری منطقه ۵ قرار تبدیل شده است. از سال ۱۳۹۷، منطقه ۵ در زمینه مدیریت قنات‌ها رتبه نخست را در بین مناطق ۲۲گانه پایتخت کسب کرده است. تهیه نقشه‌های کامل و دقیق از موقعیت میله‌های قنات‌ها، ایمن‌سازی قنات‌هایی که امکان بروز خسارت‌های مالی و جانی داشته‌اند، پاکسازی و لایروبی قنات‌های موجود برای تأمین آب فضای سبز منطقه و شناسایی و اکتشاف قنات‌های مدفون و جلوگیری از هدررفتن آب تا به امروز با موفقیت انجام شده است.

فصل خشکی رودخانه

تنها کافی است گذرتان به رودخانه «کن» بیفتد و با دیدن خشکی رودخانه تعجب کنید. در این فصل، آب رودخانه به پایین‌ترین سطح ممکن می‌رسد و در بخش‌هایی که مسیر رودخانه تغییر می‌کند، زمین خشک بر جای می‌ماند. «علیرضا محبعلی» که چند سالی است مسئولیت هدایت آب برای آبیاری زمین‌ها و باغ‌های کن را برعهده دارد، می‌گوید: «از آنجایی که رودخانه کن نقش مهمی در آبیاری باغ‌های محدوده غرب تهران دارد، در نتیجه با پایین آمدن سطح آب رودخانه، این قنات‌ها هستند که مسئولیت آبیاری باغ‌ها و فضای سبز را برعهده می‌گیرند. تا به امروز، کم بارشی برف بیشترین صدمه را به قنات‌های منطقه ۵ زده است. در حقیقت، تنها منبع مناسبی که قنات‌ها را پر آب می‌کند، بارش برف است که متأسفانه طی سال‌های اخیر، بسیار کم شده است. ته‌نشین شدن برف، سفره‌های آب زیرزمینی را پر آب می‌کند در صورتی که تنها بخش کوچکی از باران ته‌نشین و بقیه در سطح زمین جاری می‌شود.»

طرح شناسایی قنات‌های منطقه

طی سال‌های اخیر در منطقه ۵، برای قنات‌ها شناسنامه تعیین شده است. از سال ۱۳۹۰ این کار آغاز شده و قرار است برای سال ۱۴۰۰ کامل شود. در این طرح، برای هرکدام از قنات‌ها شناسنامه‌ای تعریف شده است که نشان می‌دهد به‌طور دقیق نقشه میله‌های قنات کجاست. میله‌ها یا همان چاه‌ها در گذشته برای هدایت آب قنات‌ها ساخته می‌شد و درحال حاضر، ۸۴۰ میله قنات فعال در منطقه ۵ وجود دارد که ۳۷۳ میله، مکان‌یابی شده است.

وقتی قنات کن تخریب شد

محله کن به سبب قرار گرفتن در موقعیت مناسب جغرافیایی و وجود یکی از رودخانه‌های پرآب تهران در جوار خود، موجب شده که محصولات کشاورزی باکیفیت و مرغوبی داشته باشد. با این حال، در فصل‌های تابستان و کم‌بارش سال، آب رودخانه کن کفاف مصرف آب کشاورزی و باغداری را نمی‌دهد. به همین دلیل، نسل‌های گذشته با ساخت چند قنات و هدایت آب سفره‌های زیرزمینی به جوی‌های کن این مشکل را برطرف کردند.
علیرضا محبعلی می‌گوید: «موضوع احیای قنات‌های کن چند سالی است که مورد توجه قرارگرفته است. خوشبختانه یکی از این قنات‌ها که قنات اصلی کن بود با لایروبی و لوله‌گذاری احیا شد و اکنون بخشی از آب ‌باغ‌ها را تأمین می‌کند. متأسفانه چند سال گذشته در انفجاری که در «شهران» به سبب تخریب لوله‌های گاز اتفاق افتاد، بخشی از این قنات دوباره تخریب شد.
این تخریب درست در زمانی اتفاق افتاد که باغداران کن آماده می‌شدند تا محصول توت‌شان را به بازار بفرستند، برای همین، نیاز به آبیاری منظم باغ‌ها داشتند. متأسفانه مسیر قنات که از کوه‌های «لورکان» نشئت می‌گیرد، در ۲ دهه گذشته، خیابان‌کشی شده و کار برای پیگیری و رفع گرفتگی‌ها را با مشکل مواجه کرده‌ است. جالب اینکه هیچ‌کدام از ارگان‌های مسئول پیگیر حل این مشکل نبودند که با کار جهادی چند تن از باغداران کن، مسیر تخریب شده شناسایی شده و گرفتگی‌های به وجود آمده در شرایطی که ترافیک سنگینی در مسیر «کوهسار» و خیابان «هاشمی‌زاده» وجود داشت، برطرف شد.»
محبعلی با گلایه از ارگان‌های مسئول در زمینه حفظ و احیای قنات کن، می‌گوید: «متأسفانه قنات در حوزه شهری دیگر مفهومی ندارد و ما با چنگ‌ودندان آب قنات‌ها را برای باغ‌های کن حفظ کرده‌ایم. ضمن اینکه قنات یک میراث ملی است و نیاز به عزمی ملی برای حفظ آن است. ساخت‌وسازهای بی‌رویه در مسیر قنات و البته برداشت بی‌رویه از آب سفره‌های زیرزمینی در کنار تخریب مادرچاه‌ها، چند قنات پرآب کن را نابود کرده است.»

قنات‌های معروف محله

مرور تاریخ، خبر از قدمت قنات‌های کن به‌عنوان قدیمی‌ترین قنات‌های پایتخت را می‌دهد. «محمدحسین درویش»، یکی باغداران قدیمی محله، می‌گوید: «از زمانی که من به یاد دارم و بزرگ‌ترهای ما تعریف می‌کردند، کن ۵ قنات پرآب داشت. یکی همین قنات اصلی کن است که می‌گویند به سفره‌های آب زیرزمینی کوه‌های امامزاده «داود» (ع) وصل است و سال‌ها است آب دارد. علاوه بر این قنات که مدتی است احیا شده و بخشی از آب آن در دره «زرنو» روی زمین می‌آید و وارد جوی‌ها می‌شود، ۴ قنات دیگر هم در کن وجود داشت. قنات «وسک»، قنات «فرمانفرما»، قنات «لورکان» و قنات
«باغ میر»، از دیگر قنات‌هایی بودند که بخش‌های مختلف باغ‌های کن را پوشش می‌دادند. اکنون از همه این قنات‌ها ۳ قنات باقی مانده است. یکی همین قنات اصلی کن و دیگری هم قنات فرمانفرما و قنات وسک. باقی قنات‌ها به سبب ساخت‌وساز از بین رفته‌اند.»
او ادامه می‌دهد: «تا ۳۰‌ـ ۴۰ سال پیش، مصرف آب قنات در کن هم برای خود حساب و کتاب داشت. می‌دانید که آب اصلی باغ‌ها از رودخانه کن تأمین می‌شود و از خردادماه تا آخر شهریورماه که آب رودخانه کم می‌شود، آب این قنات‌ها وارد جوی‌های می‌شود تا کم‌آبی را جبران کنند. جالب اینکه مهم‌ترین محصولات کن مانند «توت»، «شاه‌توت»، «گردو»، «خرمالو»، «گیلاس» و «انجیر» کن هم در همین زمان می‌رسد و باغ‌ها نیاز شدیدی به آب دارند.»

نوبت آب دهی باغ‌ها

آبیاری درختان باغ‌ها با آب قنات به‌صورت چرخشی و با نوبت‌های آبی مشخص انجام می‌شود. درویش، در این‌باره می‌گوید: «آب قنات هر ۱۳ روز در باغ‌ها می‌چرخد و دوباره نوبت‌های آبی تکرار می‌شود. این نوبت هم برای امروز، دیروز یا یک سال و ۱۰ سال گذشته نیست. شاید برای ۲۰۰‌ـ ۳۰۰ سال پیش است. نوبت‌های آبی هم هرکدام اسم دارند که من ۱۱ تا از آنها را در ذهن دارم. اسم نوبت نخست آب، «دِزدَک اول» است. بعد «دزدک دوم»، سپس «واهِنگی»، «زیادی»، «قِریشا»، «شغال»، «اسمالون»، «سِیت»، «مُبارز»، «گرگ» و «ملاحسن» اسم نوبت‌های آبی است. هرکدام از این نوبت‌ها ۲۴ ساعت وقت آب دارند. یعنی وقت آب گرگ در محدوده مشخصی از باغ‌ها ۲۴ ساعت است و پس از این ساعت، نوبت آب ملاحسن است. این اسم‌گذاری‌ها تعلق به گذشته دور دارد. اسم می‌گذاشتند تا محدوده آبیاری باغ‌ها مشخص شود. من هم‌اکنون ۲ ساعت زمان آب شغال برای یکی از باغ‌ها و از آب گرگ نیز ۴ ساعت نوبت آب در یکی دیگر از باغ‌هایم دارم. یعنی از ۲۴ ساعت آب شغال، ۲۲ ساعت به باغ‌های دیگر تعلق دارد. همه اینها نیز حساب و کتاب دارند. سر ساعت که می‌شود باغ دیگر آب را برمی‌دارد و به سمت باغش هدایت می‌کند.»

قناتی که کسی جرئت دست زدن به آن را نداشت

یکی دیگر از قنات‌های مهم کن، قنات فرمانفرما است که از کن عبور می‌کرد و آب را به باغ‌ها و مزارع بزرگ خود در سراسر تهران می‌رساند. مظهر این قنات که به کوه‌های «سولقان» متصل است، پس از گذشت حدود 150 سال، هنوز پر آب است و محل استفاده باغ‌های کن است. علیرضا محبعلی درباره این قنات، می‌گوید: «یکی از چاه‌های قنات فرمانفرما در دره زرنو قرار دارد که حدود 20 ـ 15 سال پیش با کمک مردم آب آن وارد جوی‌های کن شد. من جوان‌تر که بودم، نقل می‌کردند که در زمان زنده بودن فرمانفرما کسی جرئت دست‌درازی به این آب را نداشت. چون آب این قنات تا خیابان «فلسطین» می‌رفت و در راه، بسیاری از زمین‌ها و باغ‌های فرمانفرما را آبیاری می‌کرد. تا اواخر دهه 50 کسی از محل دقیق قنات فرمانفرما هم خبر نداشت و به‌صورت اتفاقی در حفاری‌های اداره گاز پیدا شد و با کمک اهالی آبی که از این قنات عبور می‌کرد و مصرف خاصی هم نداشت، وارد جوی‌ها شد.»
او ادامه می‌دهد: «آب قنات علاوه بر اینکه مصرف کشاورزی داشت، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب حوض‌ها، آب‌انبارها و مصارف خانگی بود و برخلاف آب رودخانه، مردم بیشتر به آن اعتماد می‌کردند. چون آبی سرپوشیده بود که از سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شد و خیلی هم پاک و تمیز بود. برای همین تقریباً هر 2 هفته تا یک ماه آب قنات در محله‌های کن و میان خانه‌ها می‌چرخید تا مردم آب مورد نیازشان را تأمین کنند.»